Tuesday, October 16, 2012

Sierto perspektiva riba komunikashon (3/6) : Retórika

Awor ku nos a kaba papia di dialéktika, nos ta bai pa retórika.

Pa kuminsá nos lo papia di kiko retórika ta, despues lo duna konseho pa usele i tambe lo tin sinku diferente ehèmpel di komunikashon ku nos lo papia riba dje for di e perspektiva di retórika.
Kòrda bon ku tur kos ku nos bisa tin su retórika í su dialektika.

Retórika ta e meta ku nos tin di konvensé e hende(nan) ku ta skucha nos. Nos por tin tur rason di mundu sigun nos, pero tin sierto manera di papia ku ta yuda nos konvensé nos públiko (ku por ta konsistí di djis un hende, pero tambe por ta konsistí di elektorado kompletu di un lugá).

Pa kuminsá nos tin ku konosé nos públiko i tene kuenta ku esei ora nos ta papia. Kuá palabranan nos públiko konosé? Kiko ta e bon tono ku mi tin ku usa pa ku e públiko ku mi tin mi dilanti? Ki tipo di chiste i kuenta lo kai den bon tera? Loke mi ta papia ta sufisiente interesante pa gran parti di mi públiko skuchami ku atenshon? Mi a papia muchu largu of muchu kòrtiku? Mi a duna muchu of muchu tiki ehèmpel?

Tur e kosnan ei ta afektá e manera ku públiko lo tuma bo palabranan. Pa bo duna bo palabranan balor, dependiendo di e públiko bo dilanti (mas mihó bo konosé bo públiko, mas mihó), bo por skohé di usa sitashon di sierto eskritor ku e públiko gusta. Pa duna un ehèmpel ekstremo, ora bo bai papia ku un públiko ku ta konsistí di elektorado kompleto, no ta di konsehá pa usa sinku palabra hurídiko spesialisá ku ni bo koleganan abogado no konosé. Paso eor'ei bo sa ku bo komunikashon ku bo públiko lo no tin e efekto deseá.

Si mi ta papiando ku hende ku gusta literatura na spañó, mi por referí na un buki di Unamuno, Gabriel Garcia Marquez of asta Cervantes. Pero si ta un hende ku no gusta literatura pero ta gran amante di bachata, mi por menshoná un teksto di por ehèmpel Joe Veras, bisando : "Manera Joe Veras ta kanta:...."Soy tu mal necesario" etsetera. Kemen pa tur hende i tur públiko nos mester por haña algu ku nan sa hopi di dje, anto si nos referí na e kosnan ei, lo nos kosechá mas aplouso ku si nos referí na yen di kos ku no ta interesá nan.

Asina nos ta mira ku ta un arte pa adaptá tur papiamentu semper na e públiko, un arte ku henter nos bida ta bal la pena desaroyá, paso e ta yuda nos komuniká bon.

Un par di ehèmpel

Ehèmpel 1:

[Señor Rodney ta duna un spich pa un kongreso di hurista na Boneiru]:
Shonnan bontardi. Promé ku nos bai den detaye pa loke ta trata e leinan nobo di estado estatal nobo, lagami, djis pa sigur, kuminsá pa papia riba: kiko ta lei? Lei ta reglanan ku nos komo komunidat mester tene nos na nan, i ku ta skirbí den bukinan ku nos ta yama buki di lei. Lei ta stipulá entre otro kiko ta konsekuensianan pa un siudadano ku kibra lei, i tambe tin pará kon ta ehekutá e leinan usando ministerio publiko, kuerpo polisial, etc.

Akinan Señor Rodney ta kometiendo un fayo kontra retórika paso e ta splika kos ku e públiko sa kaba, i ku pa e motibu ei e públiko ta fada. Nan lo no konsentrá bon riba su palabranan i pió, nan por sinti nan mes ofendí, loke ta pone ku nan lo ta menos dispuesto di paga tinu na su palabranan.

Ehèmpel 2:

[Señor Zomerspecht ta haña palabra na reunion di Staten na Kòrsou]:
Dames en heren, goedenmiddag. Ik kan mij nog zó goed herinneren dat ik, als klein hummeltje van zeven op klapschaatsen leerde schaatsen. En dat is natuurlijk een andere techniek dan met hockeyschaatsen hè! Die had je trouwens eigenlijk ook helemaal nog niet in die tijd, hahaha!
Maar goed, zó eng als ik het vond op die schaatsen, minstens even fantastisch was het daarna dus, als je het wél kon! Nou ja ik hou dat gewoon vast als ik mij voor obstakels zie, dat contrast hè, van vóór, en ná, dat gevoel, van eerst lúkt het gewoon niet en voor je't weet gaat 't als een tierelier! Wat ik eigenlijk wil zeggen.....

Promé kos ku nos ta ripará ta ku e persona ta usa un idioma ku no tin kustumber di usa den Parlamento. Esei kaba por ta un desbentaha grandi. Pa didos, e persona ta kuminsá referí na schaatsmentu, algu ku pa su públiko ta un kos eksótiko na lugá di algu ku e públiko konosé bon. Ditres problema ta ku e tin un ratu ta papia anto ainda niun hende no ta mira relevansia di su kuenta. E no ta duna e relevansia anto esei probablemente lo bin muchu lat, ora su públiko a fada di skucha kaba. E hibadó di palabra ta frakasá na lugá di logra su metanan retóriko. Esei ta trese kuné ku lo e tin gran difikultat pa despues e kapta atenshon di su públiko i konvensé nan di su ponnensia(nan), paso el a kuminsá malu.

Ehèmpel 3:
[Tirso a bin papia ku manager di un empresa di computer, paso e tin hopi eksperiensia i konosementu di computer, anto e ke haña un trabou na e empresa. E ta papia ku e manager asinaki]:

Nai bedei bo, nai bedei bo machu! Ami no, ami ta MASTER den mi stòf, no brua mes! B'a kere ku ami no sa nada no? Awèl awe AMI ta bai lagabu sa kiko AMI sa di computer. Ami ta un gai ku sa tur kos di C++, ami ta skirbi poesia den php, soña Flash, traha database manera ta bala mi ta bende, b'a tende! Wak akí, wak akí. Si bo no dunami e trabou akí no, awèl bo no ta BON na bo kabes machu!

Akinan maske ku Tirso ta komuniká ku e tin konosementu relevante, loke no ta kuadra ku e situashon i e públiko (akinan su públiko ta konsistí di e manager), ta su bokabulario, su tono, i e peliger ku e manager lo no gusta e manera ku Tirso ta papia kuné. Ademas e ta papia muchu largu, papia bai gol sin duna e manager chèns di papia. Esei tampoko no ta di konsehá den un kombersashon kaminda hende ta buska trabou. Akinan, chèns ta grandi ku Tirso no ta haña trabou, pa manera ku el a trese e informashon dilanti.

Ehèmpel 4:
[Number 1 riba lista di partido X ta papia na telebishon]:
Nos partido ta bangiardia di nos derechinan sivil i konstitushonal, loke ta mustra klaramente ku nos no ta enfoká riba korto término pa asina esei resultá den un bentaha elektoral, sinó loke pa nos ta sumamente esensial pa suprayá ta ku nos tin na bista un periodo di un desenio na lugá di kuater aña. Otro partidonan ku ta den gara di e usurpador neokolonial u otro podernan regional ku ta inkalkulá un posibel kambio rápido di nos situashon pekunial ta kiboká, debí na e echo ku nos investigashonnan ta mustra tres posibel senario ku nos por mira nos mes konfrontá kuné den e tempunan kaótiko ku un i tur ta bibando awe riba nos baranka... (e ta sigui)

Loke nos ta mira akinan ta ku e polítiko ta papia un kos ku ta kosta asina un esfuerso i konsentrashon di e televidente pa komprondé, ku e ta pèrdè atenshon di kasi henter su públiko. E por kere ku hende lo hañele sabí ku e ta papia palabra karu, pero e bentaha ei lo ta muchu mas chikitu ku su gran desbentaha di papia na un manera inesesariamente kompliká. E orashonnan ta muchu largu, e ta usa muchu terminologia apstrakto na lugá di konkreto, muchu referensia na lugá di menshoná direktamente loke e ke men, etsetera.

Ehèmpel 5:
Un mucha di seis aña ta bai skol promé dia, anto promé kos ku e dosente ta hasi ta splika e muchanan sierto informashon tokante Kòrsou E mucha ta paga tinu i e ta tende:
იურასაო (ნიდერლ. Curaçao) — კუნძული კარიბის ზღვაში, რომელიც ნიდერლანდის სამეფოს ავტონომიას წარმოადგენს. კუნძულის საერთო ფართობია — 444 კმ². მოსახლეობის რიცხვი — 141 766 ადამიანი. დედაქალაქი — ვილემსტადი.
E mucha no ta komprondé kasi nada di loke e dosente ta purba splika e muchanan tokante Kòrsou, ke men e no ta siña nada tampoko. E ta pasa un tempu mashá difisil na skol ku ta dura lunas, den kual e no por komuniká ku e dosente. Esaki tabata mi eksperiensha personal dia ami a bai skol di fundeshi ku edad di kasi 6 aña, paso mi no tabata komprondé Hulandes ainda. Danki Dios ku awor Kòrsou ta desaroyando den bon direkshon pa loke ta trata idioma di instrukshon.
(Akiriba mi a copy / paste un teksto skirbí na e idioma di Georgia, ku tin su mes manera di skirbi, pa duna mi ehèmpel mas impakto.)

Ban mira e kos aki for di perspektiva di retórika awor. Un mucha ku bai skol anto e no ta komprondé nada pa basta luna, lo tin gran difikultat pa paga tinu. Abo a lesa tur e lèternan akiriba ku bo no a komprondé? Chèns ta chikitu! Asina e mucha ta pèrdè smak di bai skol i ademas pa motibu ku e dosente no ta komunikando kuné na un manera ku e ta komprondé, e por haña miedu di e dosente of rabia riba e dosente. Of tambe, rabia riba e lenga ku e dosente ta papia. Loke ta mashá di lamentá, paso mas tantu lenga nos por, mas mihó nos por usa retórika den diferente situashon.

Awor mi ta bai mas leu, pa mi demostrá e efekto grandi di retórika. Ta asina ku e kuestion di lenga di instrukshon na skol ta algu kontroversial na Kòrsou. Puntra bo mes kiko ta bo opinion riba e punto akí. Puntra bo mes si awor ku bo sa ku ami ta di akuerdo ku bo riba e punto, bo no ta bai sigui lesa mi blog ku mas smak. I puntra bo mes, abo ku no ta di akuerdo ku mi, si bo no ta bai lesa mi blog ku menos smak. Por ta e hendenan ku no ta di akuerdo ku mi, ku lenga di instrukshon na skol mester ta Papiamentu, a stò'i lesa kaba! Ei nos ta mira kon esei ta afektá nos komo públiko. Loke ta lokual mi ker a demonstrá.

Mi a tuma e riesgo di menshoná algu kontroversial na Kòrsou komo ehèmpel, tanten ku e kos kontroversial no tabata nesesario pa mi tema di retórika. Por ta ku tur e hendenan ku no ta di akuerdo ku mi riba e punto ei a pèrdè simpatia pa mi. Si ta asina, mi ta spera ku nan lo a siña un lès di retórika ku nan lo no lubidá nunka mas, es ta: nunka no menshona un kos kontroversial si no ta nesesario.


Tin un infinidat di mas aspekto di retorika ku nos lo por menshoná, pero lo mi menshoná un par mas so. Ta importante pa e grado di seriedat ta adekuá. Mester pone bon enfasis riba e kosnan importante. Mester ripití sierto kos i resumí na final. Mester introdusí e tema i preferiblemente struktura di loke ta bai papia. No mester ofende públiko paso despues di e ofensa kiko ku bo bisa lo kai den menos bon tera. Artikulá kla pa publikonan grandi. Usa un intonashon agradabel.

Awor ku nos a papia di e meta di retórika sigun diferente ehèmpel i konseho pa usa retórika, nos ta sigui pa falasia.


















No comments:

Post a Comment